Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz SGGW Katedra Entomologii Stosowanej ul. Nowoursynowska 172G 02-787 Warszawa Do zewnętrznych pasożytów stale przebywających na ciele zwierząt należą wszy (Anoplura) i wszoły (Mallophaga), owady należące do rzędu Phthiraptera. Wszy są krwiopijnymi pasożytami ssaków, w tym człowieka, natomiast wszoły są keratofagami, tj. owadami, które potrafią trawić keratynę, z której zbudowane są włosy i pióra. Wszoły, zwane również piórojadami, atakują ptaki, rzadziej ssaki, ale nigdy nie pasożytują na człowieku. Wszoły są drobnymi pasożytami. Długość ich ciała waha się od mm do 10 mm. Można je zauważyć na piórach ptaków nieuzbrojonym okiem, ale dokładniej można stwierdzić ich obecność za pomocą lupy. Barwa i kształt ciała wszołów są zmienne. Dorosłe osobniki są szare, żółte lub czarne. Ich grzbietowo-brzusznie spłaszczone ciało jest wydłużone lub owalne. Wszoły nie posiadają skrzydeł, gdyż wtórnie je utraciły przystosowując się do pasożytniczego trybu życia. Ich ciało jest najczęściej gęsto pokryte włoskami oskórkowymi. W odróżnieniu od wszy, wszoły posiadają dużą i szeroką głowę, na niej małe oczy i gryzący aparat gębowy, którym pobierają kęsy piór, naskórka i zasuszonych płynów ustrojowych. Czułki są krótkie, 3-5-członowe, zakończone buławką i schowane w głowę u wszołów z podrzędu Amblycera (wszoły bezczułkowe) lub nitkowate (cienkie i proste) u Ischnocera (wszoły czułkowe). U samców niektórych gatunków czułki są przekształcone w organ chwytny. Za głową znajduje się wyraźnie oddzielony od reszty ciała przedtułów. Odnóża wszołów posiadają stopy zakończone dwoma pazurkami u pasożytów ptasich lub jednym pazurkiem u pasożytów ssaków. Opisano już ponad 2650 gatunków wszołów występujących na całym świecie, a wśród nich stwierdzono 2250 gatunków pasożytujących na ptakach. W Polsce odnotowano około 700 gatunków wszołów. Wszoły w rozwoju przechodzą przeobrażenie niezupełne, co oznacza, że wśród stadiów rozwojowych brakuje poczwarki. Samica składa 50-300 białych jaj na raz. Jaja wszołów, zwane gnidami, są przyklejane do piór lub włosów gospodarza szybko schnącą substancją kleistą, którą samica wydziela przed złożeniem jaja. Często jaja są zbite w grudki u podstawy piór. W temperaturze 35oC i wilgotności względnej powietrza 95% wylęgają się nimfy po 4-7 dniach. Nimfy przechodzą 3 linienia, zanim po 14-20 dniach pojawią się osobniki dorosłe. Nimfy wszołów są bardzo podobne do dorosłych, prowadzą podobny tryb życia, ale są od nich mniejsze i przeźroczyste. Jednocześnie na ciele gospodarza (ptaka) przebywają wszystkie stadia rozwojowe pasożyta, gdyż u wszołów poszczególne pokolenia zachodzą na siebie. W ciągu roku wszoły dają kilkanaście pokoleń. Najliczniejsze są jesienią i zimą. Wszoły ciągle przebywają na ciele gospodarza (= pasożyty stałe) i na nim przechodzą cały rozwój. Z dorosłych ptaków przechodzą na pisklęta, gdy jest ścisły kontakt między nimi. Młode ptaki bardzo cierpią od wszołów, jeśli zostaną zasiedlone przez liczne pasożyty, co prowadzić może do częstych upadków. Po śmierci gospodarza wszoły mogą żyć tylko przez 3 dni. Mogą przedostać się na owady (foreza), aby za ich pomocą znaleźć nowego gospodarza. Wykorzystują też owady do zmiany żywiciela, mimo że, on jest żywy. Wszoły pasożyty ptaków Wszoły odznaczają się wysoką specjalizacją pokarmową: zazwyczaj dany gatunek związany jest z jednym gatunkiem żywiciela. Chelopistes meleagridis pasożytuje na indykach i zasiedla pióra skrzydeł i reszty ciała. Różne gatunki wszołów mogą jednocześnie zaatakować jednego ptaka. Pasożytami zewnętrznymi kur domowych są wszoły z rodzaju Lipeurus, Menopon, a także Stenocrotaphus gigas, Menacanthus pallidulus i M. stramineus. Wszoły te zjadają złuszczoną skórę, pióra i różne wydzieliny, w tym krew wypływającą ze zranień. Zjadają też jaja i nimfy innych pasożytów, w tym roztoczy. Niektóre żyją jako pasożyty wewnętrzne, wnikając do wnętrza dutki pióra ptaków. Między niektórymi wszołami a bakteriami powstał ścisły symbiotyczny związek. Bakterie żyją w specjalnych komórkach (mycetocyty) tkanki tłuszczowej i pomagają wszołom trawić pokarm (keratynę). Wszoły pozbawione tych bakterii giną w ciągu kilku dni. Wszoły są bardzo ruchliwe. Żerowanie pasożytów i ich ruchliwość zwykle powoduje swędzenie i podrażnienie skóry, jej zaczerwienienie i w końcu pojawianie się rozległych strupów, co określa się jako wszołowicę, chorobę wywoływaną przez wszoły. Wygląd kur ulega wyraźnym zmianom. Silnie porażone ptaki mają matowe, łamliwe, zwichrzone i częściowo uszkodzone upierzenie. Kury domowe opanowane przez wszoły pobierają mniej pokarmu, a nioski znoszą mniej jaj, zwykle o 10-20%, a nawet o 46%. Silnie zarażone wszołami kury tracą na wadze nawet 450 g, a ponadto żyją krócej niż zdrowe. Nie zwalczane wszoły mogą spowodować znaczne szkody w hodowli ptactwa domowego. Zwalczanie wszołów W walce z plagą wszołów należy najpierw wdrożyć metody zapobiegawcze, ograniczające dostęp wszołów do farmy ptasiej. Nie należy do istniejącego stada wprowadzać nowych ptaków, które mogą być zarażone pasożytem. W tym celu należy ustanowić 2-tygodniową kwarantannę, w czasie której należy sprawdzać nowe ptaki, czy nie są zasiedlone przez wszoły. Należy dokładnie oglądać ich brzuszną stronę, gdyż w tym miejscu rozpoczyna się rozwój populacji pasożytów. Kury zasiedlone przez wszoły należy poddać zabiegom chemicznym zwalczania wszołów. Kwarantanną należy objąć również ptaki, które były prezentowane na wystawach konkursowych. Kury domowe należy trzymać w pomieszczeniach zamkniętych, do których nie mają dostępu ptaki dzikie, od których mogą się zarazić. Stado nie powinno być przegęszczone, gdyż przegęszczenie kur w kurniku razem z niskim stanem higieny sprzyja przemieszczaniu się wszołów z jednej kury na drugą. Wszystkie nowe materiały, przedmioty i narzędzia należy zdezynfekować przed ich użyciem w kurniku. Zabiegami odkażania należy objąć również środki transportu kurcząt i klatki, w których są trzymane. Regularnie należy z kurnika usuwać kurzak i podściółkę, a z nią zrzucone pióra, które mogą być obłożone licznymi gnidami wszołów. Pomiędzy cyklami produkcyjnymi należy zachować przerwę, przynajmniej tygodniową. W tym okresie czasu giną wszystkie nimfy i osobniki dorosłe wszołów, gdyż pasożyty te nie są zdolne do życia tak długo bez gospodarza. W okresie przerwy zalecane jest dokładne sprzątanie, czyszczenie, mycie i odkażanie kurników i używanego sprzętu. W metodzie chemicznej stosowane są środki chemiczne zwane insektycydami. Do skutecznych należą preparaty zawierające jako substancję aktywną m. in. karbaryl, pyretrum, permetrynę i inne pyretroidy, chlorpyrifos, fipronil, imidakloprid. O wyborze środka powinien zadecydować lekarz weterynarii. Owadobójcze środki chemiczne przeciwko wszołom są stosowane metodą opryskiwania (formy użytkowe WP, EC), opylania (DP) lub zanurzania kur w cieczy zabiegowej. Zadbać trzeba, aby cale ciało ptaka zostało dokładnie pokryte preparatem. Zabiegi należy przeprowadzić wieczorem i nocą, gdy ptaki są spokojniejsze. Przy opryskiwaniu ciała ptaków dobrze jest podzielić dawkę zabiegową na dwie części. Najpierw pierwszą częścią cieczy należy zwilżyć pióra i po kilku minutach zastosować pozostałą dawkę. Należy pamiętać, że ciecz robocza nanoszona na suche pióra ścieka z ciała i w ten sposób dochodzi do znacznej straty środka. Przy stosowaniu metody zanurzania ptaków w cieczy zabiegowej, czynności należy wykonać wcześnie, aby ptaki były suche przed nastaniem nocy, kiedy temperatura w kurniku może być niska. Najlepsze wyniki uzyskuje się, jeśli zabiegom poddawane są ptaki i ich najbliższe otoczenie. Jednocześnie należy opryskać lub opylić ściany, podłogi, ściółkę, miejsca wypoczynku kur, ich klatki i gniazda, uważając, aby nie zanieczyścić jaj, karmników i naczyń z wodą. Należy też przestrzegać okresu karencji, jeśli zabiegom poddawany jest drób przeznaczony na mięso. Jaja wszołów (gnidy) są bardzo odporne na działanie insektycydów i nie są niszczone. Z tego powodu zabiegi dezynsekcji należy powtórzyć po 2 tygodniach, aby zniszczyć nimfy, które wylęgły się z jaj. Wszołowica jest stwierdzana w większości stad gołębi w kraju, ale jest często niedoceniana. Zaatakowane przez wszoły gołębie mają matowe, łamliwe, zwichrzone i częściowo uszkodzone upierzenie. Spada ich kondycja ogólna. Niepokojone przez pasożyty ptaki wysiadujące jaja są nerwowe i płochliwe. Szczególnie niebezpieczne są pasożyty dla gołębi młodych, gdyż silne inwazje doprowadzają często do ich śmierci. Uszkodzenie upierzenia wywołane przez pasożyty zewnętrzne powoduje, że gołąb osiąga gorsze wyniki lotowe i otrzymuje mniej punktów na wystawach gołębi. Jeśli w stadzie gołębi zostaną znalezione wszoły, wówczas zalecane są następujące działania: 1. Kąpiel (z zastosowaniem specjalnej soli do kąpieli) gołębi po każdym locie (duże prawdopodobieństwo zarażenia się od innych ptaków). 2. Izolacja chorych gołębi. 3. Likwidacja szczelin i trudno dostępnych zakamarków w gołębniku. 4. Dezynsekcja misek lęgowych oraz gniazd. 5. Dezynsekcja kabin lotowych przynajmniej 4 razy w sezonie lotowym. Należy też pamiętać, że metody zapobiegawcze i zabiegi interwencyjne z zastosowaniem środków chemicznych przeciwko ptaszyńcom, pchłom lub pluskwom są bardzo skuteczne przeciwko wszołom pasożytującym na ptakach.